Zdający:
1) przedstawia etymologię słowa filozofia;
2) wymienia i charakteryzuje ważniejsze dyscypliny filozofii: metafizyka (ontologia), epistemologia, etyka, filozofia przyrody, antropologia filozoficzna, teologia filozoficzna, filozofia piękna i sztuki (estetyka), filozofia polityki;
3) objaśnia arystotelesowski podział filozofii na filozofię teoretyczną, praktyczną i pojetyczną;
4) określa rolę logiki jako narzędzia nauki i filozofii;
5) wskazuje istotne cechy pytań filozoficznych: ogólność (abstrakcyjność), racjonalność, zorientowanie na to, co ostateczne lub najbardziej podstawowe.
Zdający:
1) rozróżnia znaczenia słowa arche;
2) kojarzy imiona jońskich filozofów przyrody (Tales, Anaksymander, Anaksymenes) z przyjętymi przez nich zasadami (woda, bezkres, powietrze);
3) przedstawia koncepcję czterech żywiołów jako pierwszą próbę rozwiązania naukowego i filozoficznego problemu elementarności;
4) dostrzega w metodzie jońskich filozofów przyrody zalążek empirycznej metody naukowej: obserwacja zjawisk przyrodniczych oraz wysuwanie hipotez wyjaśniających te zjawiska.
Zdający:
1) analizuje pytanie „czy istnieje jedna zasada, czy wiele zasad rzeczywistości?” oraz w jego kontekście rekonstruuje spór między monizmem (np. Tales) a pluralizmem (np. Empedokles);
2) dyskutuje na temat „czy rzeczywistość w swej istocie jest zmienna, czy niezmienna?”, przedstawiając argumenty na rzecz wariabilizmu (Heraklit) oraz statyzmu (eleaci);
3) dostrzega w rozumowaniach eleatów zalążek procedury dowodzenia (Parmenides) oraz argumentacji typu reductio ad absurdum (paradoksy Zenona z Elei);
4) wskazuje na wybranym przykładzie obecność poglądów filozofów starożytnych w filozofii nowożytnej lub współczesnej (np. heglizm lub filozofia procesu jako odmiana wariabilizmu).
Zdający:
1) formułuje własną odpowiedź na pytanie „czy istnieją przedmioty proste (niepodzielne)?” oraz w jego kontekście objaśnia stanowisko atomizmu i argumenty na jego rzecz;
2) podaje przykłady wyjaśniania wybranych zjawisk w świecie w odwołaniu do procesów składania i rozkładania konfiguracji składników prostszych;
3) przedstawia w zarysie historię poszukiwania w nauce nowożytnej i współczesnej najmniejszych cząstek materii;
4) rekonstruuje ponadczasowy spór o to, czy ludzkie czynności umysłowe można wyjaśnić wyłącznie w odwołaniu do procesów fizycznych: materializm vs. dualizm.
Zdający:
1) charakteryzuje filozofię Sokratesa w kontekście jego życia i postawy moralnej;
2) objaśnia koncepcję uprawiania filozofii poprzez autorefleksję lub samoświadomość (hasło „poznaj samego siebie”);
3) definiuje terminy psyche, arete, daimonion jako kluczowe terminy filozofii Sokratesa;
4) dyskutuje na temat „dlaczego ludzie postępują źle?”, przedstawiając tezę intelektualizmu etycznego oraz argumenty za i przeciw niemu.
Zdający:
1) wyjaśnia platońską teorię idei jako niematerialnych, niezmiennych i wiecznych wzorców dla zmiennych i czasowych rzeczy fizycznych oraz stosuje ją do wybranego sporu filozoficznego (np. sporu o tym, czym są lub jak istnieją liczby);
2) objaśnia platońską teorię poznania, definiuje termin anamneza;
3) krytycznie rekonstruuje platoński argument na rzecz nieśmiertelności duszy z jej podobieństwa do wiecznych idei (Fedon, 78 d -80 b);
4) porównuje platońską i biblijną koncepcję początku świata: Timajos (28 b - 30 c) a Biblia (Rdz 1, 1 - 2, 3).
Zdający:
1) przedstawia oraz interpretuje wielkie alegorie Platona (jedna do wyboru): „drugie żeglowanie (wyprawa)” i „słońce” (Fedon, 98 c - 100 b), „jaskinia” (Państwo, 514 a - 517 a), „skrzydlaty zaprzęg” (Fajdros, 246 a-b, 253 d-e), „pierścień Gygesa” (Państwo, 358 e - 361 d);
2) objaśnia sens potoczny i sens źródłowy (Uczta, 209 e - 212 c) pojęcia miłość platoniczna;
3) wyjaśnia sens potoczny i sens filozoficzny terminu idealizm;
Zdający:
1) objaśnia teorię możności i aktu jako próbę pogodzenia wariabilizmu i statyzmu;
2) przedstawia teorię materii i formy jako próbę pogodzenia materializmu (naturalizmu) i platonizmu (antynaturalizmu);
3) próbuje odpowiedzieć na pytanie „kim jest człowiek?” oraz w jego kontekście wyjaśnia koncepcję człowieka jako jedności ciała i duszy;
4) ilustruje na wybranych przykładach koncepcję cnoty jako trwałej dyspozycji do zachowania właściwej miary;
5) omawia jedno z innych ponadczasowych osiągnięć filozofii Arystotelesa (do wyboru: klasyczna koncepcja prawdy, koncepcja eudaimonii jako celu ludzkiego życia, koncepcja przyjaźni, typologia i ocena ustrojów politycznych).
Zdający:
1) porównuje epikurejski hedonizm i stoicki perfekcjonizm jako zalążki (odpowiednio) konsekwencjalizmu i deontologizmu;
2) rekonstruuje spór o kryterium moralnej oceny czynu: skutki dokonanego czynu (np. osiągnięcie stanu braku cierpienia i lęku) vs. wewnętrzna charakterystyka czynu (np. stan harmonii z rozumną naturą);
3) rozpatruje wybrane problemy etyczne na tle współczesnego sporu między konsekwencjalizmem (np. utylitaryzm) a deontologizmem (np. etyka kantowska);
Zdający:
1) wyjaśnia na wybranych przykładach, na czym polega względność spostrzeżeń;
2) identyfikuje na wybranych przykładach regres, błędne koło oraz arbitralność w uzasadnieniu;
3) analizuje pytanie „czy osiągnięcie wiedzy jest możliwe?” oraz w jego kontekście rekonstruuje spór między dogmatyzmem a sceptycyzmem.
Zdający:
1) przedstawia główne starożytne koncepcje absolutu (Boga): demiurg oraz idea dobra (Platon), nieporuszony poruszyciel (Arystoteles), rozumna natura świata (stoicyzm), prajednia (Plotyn);
2) wyjaśnia wpływ filozofii starożytnej na formowanie się teologii i filozofii chrześcijańskiej;
3) rekonstruuje filozoficzno-duchowe poszukiwania św. Augustyna: manicheizm, sceptycyzm, neoplatonizm, chrześcijaństwo.
Zdający:
1) objaśnia dominujące w starożytności pojęcia sztuki (jako umiejętności wytwarzania czegoś według reguł) i porównuje je z wybranym (nowożytnym lub współczesnym) pojęciem sztuki;
2) dyskutuje na temat „co stanowi kryterium piękna?” i w jego kontekście przedstawia Wielką Teorię pitagorejczyków (proporcja jako kryterium piękna);
3) omawia wybrane treści Poetyki Arystotelesa - pierwszego systematycznego dzieła z zakresu teorii i filozofii literatury: typologia sztuki poetyckiej, koncepcja tragedii, pojęcia mimesis i katharsis (jedno zagadnienie do wyboru).
1) Platon, Obrona Sokratesa lub Kriton (w związku z działami V-VII treści nauczania);
2) Platon, fragmenty z następujących dialogów (w związku z działami VI i VII pkt 2 treści nauczania): Fedon (78 d - 80 b, 98 c - 100 b), Timajos (28 b - 30 c), Uczta (209 e - 212 c);
3) Platon, jeden z fragmentów z następujących dialogów (w związku z działem VII pkt 1 treści nauczania): Fedon (98 c - 100 b), Państwo (514 a - 517 a), Fajdros (246 a-b, 253 d-e), Państwo (358 e - 361 d);
4) Arystoteles, fragmenty z następujących pism (w związku z działem VI11 pkt 4 treści nauczania): Etyka Nikomachejska (ks. II, 7-8, 1107 a), (w związku z działem XII treści nauczania): Poetyka (ks. IV, 1448 b - 1449 a);
5) do wyboru fragment z pism jednego z następujących autorów (w związku z działami IX i XI treści nauczania): Epikur, Epiktet, Seneka, Marek Aureliusz lub św. Augustyn.
1. Podstawowe kategorie logiczne języka: nazwy i zdania.
Zdający:
1) wskazuje w odpowiednich tekstach nazwy i zdania w sensie logicznym;
2) odróżnia kategorie logiczne nazw i zdań od kategorii gramatycznych rzeczowników i zdań w sensie gramatycznym;
3) odróżnia zdania w sensie logicznym od imperatywów (nakazów) i interrogatywów (pytań) oraz dostrzega związki między nimi.
2. Logiczne wady wypowiedzi: sprzeczność wewnętrzna, nieostrość, wieloznaczność i chwiejność składniowa.
Zdający:
1) ustala, co sprawia, że w określonym wyrażeniu mamy do czynienia ze sprzecznością wewnętrzną;
2) odróżnia wyrażenia sprzeczne wewnętrznie od wyrażeń fałszywych i nonsensownych;
3) wyjaśnia, czym są wyrażenia nieostre i podaje ich przykłady;
4) wyodrębnia poszczególne znaczenia przykładowych wyrażeń wieloznacznych;
5) tworzy dla odpowiednio dobranego wyrażenia chwiejnego składniowo co najmniej dwie różne parafrazy jednoznaczne składniowo.
3. Definicje jako środek uściślania myśli i mowy: typy definicji, kryteria poprawności definicji, problem perswazyjności definicji.
Zdający:
1) wymienia wybrane odmiany definicji (definicja klasyczna, definicje nieklasyczne: definicja ostensywna, definicja enumeratywna, definicja kontekstowa) i podaje ich przykłady;
2) tworzy dla ustalonego wyrażenia definicję klasyczną i wyodrębnia w niej definiendum, łącznik i definiens;
3) określa, które z warunków poprawności łamie określona definicja, i usuwa znalezione wady (nieadekwatność, niezrozumiałość definiensa, ignotum per ignotum, błędne koło);
4) identyfikuje perswazyjny komponent przykładowych definicji.
4. Uzasadnianie bezpośrednie: spostrzeżenie, introspekcja, intuicja.
Zdający:
1) odróżnia zdania, które można uzasadnić w odwołaniu do spostrzeżenia od zdań, które można uzasadnić w odwołaniu do introspekcji;
2) wyróżnia i objaśnia wybrane pojęcia intuicji (intuicja intelektualna, intuicja aksjologiczna, intuicja w sensie potocznym).
5. Uzasadnianie pośrednie: wnioskowanie (rozumowanie) niezawodne (oparte na wynikaniu logicznym lub definicyjnym) i zawodne, wybrane schematy (reguły) wnioskowań.
Zdający:
1) odróżnia w rozumowaniu przesłanki od wniosku oraz formułuje przesłanki pominięte w entymemacie;
2) rozstrzyga, czy dane zdanie wynika logicznie lub definicyjnie z innego zdania lub zbioru zdań;
3) odtwarza schemat, na którym opiera się określone wnioskowanie;
4) zna i stosuje przykładowe schematy wnioskowań (modus ponendo ponens, modus tollendo tollens, modus tollendo ponens, sylogizm hipotetyczny, dylemat konstrukcyjny prosty i złożony);
5) z podanej listy wnioskowań wyodrębnia wnioskowania zawodne (niededukcyjne) i niezawodne (dedukcyjne) i wskazuje powody przypisania im odpowiednio zawodności lub niezawodności.
6. Błędy w rozumowaniach: błąd materialny i formalny, błędne koło w rozumowaniu, ekwiwokacja.
Zdający:
1) ocenia dane rozumowanie pod względem materialnym i formalnym, wskazując powody swojej oceny;
2) identyfikuje rozumowanie z błędnym kołem;
3) wyjaśnia, na czym polega błąd ekwiwokacji w podanym rozumowaniu.
7. Argumentacja: dyskusja a wymiana poglądów, parlamentarne i logiczne kryteria rzetelnej dyskusji, nieuczciwe chwyty w dyskusji.
Zdający:
1) wyjaśnia, dlaczego przykładowa wymiana poglądów nie jest dyskusją;
2) zna listę kryteriów rzetelnej dyskusji - parlamentarnych (ustalony porządek wypowiedzi, prawdomówność i życzliwe nastawienie do siebie dyskutantów) i logicznych (zrozumiałość wypowiedzi, określenie przedmiotu i założeń dyskusji) - i stosuje się do nich w praktyce;
3) wskazuje przykładowe chwyty erystyczne (ad vanitatem, ad verecundiam, ad ignorantiam, ad personam, ad populum) stosowane w nieuczciwej dyskusji i opisuje, na czym polega ich nieuczciwość.
1. Filozofia starożytna. Zdający opanowuje następujące treści nauczania zawarte w podstawie programowej do filozofii poziomu podstawowego:
1) atomizm grecki (filozofia Leucypa i Demokryta) jako paradygmat ontologii naturalistycznej (punkt IV);
2) filozofia Platona jako paradygmat metafizyki antynaturalistycznej (punkt VI);
3) filozofia i kultura europejska jako „przypisy do Platona” (punkt VII);
4) filozofia Arystotelesa jako próba pogodzenia dotychczasowych opozycji filozoficznych (punkt VIII);
5) epikureizm i stoicyzm jako dwa paradygmaty etyki (punkt IX);
6) tropy sceptyczne jako ponadczasowe wyzwanie dla epistemologii (punkt X);
7) początki filozoficznej teologii (punkt XI).
2. Św. Tomasz z Akwinu.
Zdający:
1) przedstawia koncepcję Boga i człowieka według św. Tomasza;
2) krytycznie rekonstruuje „pięć dróg”;
3) porównuje dwie argumentacje za istnieniem Boga - argumentację św. Tomasza („pięć dróg”) z argumentacją św. Anzelma z Canterbury z Proslogionu (rozdz. 2 Bóg naprawdę jest);
4) wyjaśnia, czym jest neotomizm i wymienia jego głównych przedstawicieli;
5) analizuje fragment Sumy teologii (cz. I kw. 2, art. 3: Czy Bóg istnieje?).
3. Rene Descartes.
Zdający:
1) wyjaśnia, na czym polega kartezjański racjonalizm, sceptycyzm metodyczny i dualizm psychofizyczny;
2) objaśnia sens formuły „myślę, więc jestem”;
3) krytycznie rekonstruuje kartezjański argument na rzecz istnienia świata zewnętrznego;
4) omawia poglądy jednego z następujących kontynuatorów filozofii Rene Descartes’a: Gotfrieda Wilhelma Leibniza lub Barucha Spinozy;
5) analizuje fragment Rozprawy o metodzie Rene Descartesa (cz. IV).
4. Blaise Pascal.
Zdający:
1) objaśnia pascalowskie rozróżnienie porządku rozumu i porządku serca;
2) krytycznie rekonstruuje „zakład Pascala”;
3) analizuje fragment Myśli (cz. I rozdz. 1: Miejsce człowieka w naturze. Dwie nieskończoności).
5. Empiryzm brytyjski.
Zdający:
1) wyjaśnia, co to jest empiryzm i jakie są jego główne odmiany;
2) przedstawia poglądy Johna Locke’a z zakresu epistemologii i filozofii polityki;
3) omawia poglądy Davida Hume’a dotyczące substancji i przyczynowości;
4) analizuje fragment Rozważań dotyczących rozumu ludzkiego Johna Locke’a (t. I ks. II rozdz. I par. 1-6).
6. Immanuel Kant.
Zdający:
1) objaśnia rozróżnienie Immanuela Kanta na fenomeny (zjawiska) i rzeczy same w sobie;
2) przedstawia kantowską koncepcję prawa moralnego oraz w jej kontekście objaśnia treść i funkcję imperatywu kategorycznego (formuła powszechnego prawa oraz formuła człowieczeństwa jako celu);
3) podaje rozwiązanie przykładowego problemu moralnego, wykorzystując obie formuły imperatywu kategorycznego;
4) analizuje fragment Uzasadnienia metafizyki moralności Immanuela Kanta (rozdz. 2).
7. Georg Wilhelm Friedrich Hegel.
Zdający:
1) objaśnia kluczowe tezy heglowskiej historiozofii;
2) wyjaśnia heglowską koncepcję wolności jako uświadomionej konieczności oraz koncepcję dziejów jako postępu w uświadomieniu wolności;
3) analizuje wybrany fragment Wykładów z filozofii dziejów Georga Wilhelma Friedricha Hegla.
8. John Stuart Mill.
Zdający:
1) przedstawia główne założenia etyki utylitarystycznej;
2) wyjaśnia zasadę niekrzywdzenia innych;
3) posługuje się tą zasadą w moralnej ocenie przykładowych działań ludzkich;
4) analizuje fragment O wolności Johna Stuarta Milla (rozdz. I: Rozważania wstępne).
9. Friedrich Nietzsche.
Zdający:
1) przedstawia motywy nietzscheańskiej krytyki moralności tradycyjnej i chrześcijaństwa;
2) wyjaśnia pojęcia woli mocy i nadczłowieka;
3) odróżnia i charakteryzuje postawę apollińską i dionizyjską;
4) analizuje fragment Tako rzecze Zaratustra (Przedmowa Zaratustry) Friedricha Nietzschego.
10. Pozytywizm.
Zdający:
1) zna w zarysie historię myśli pozytywistycznej od encyklopedystów francuskich do Koła Wiedeńskiego;
2) przedstawia główne idee filozofii pozytywnej Augusta Comte’a;
3) analizuje fragment Metody pozytywnej w szesnastu wykładach Augusta Comte’a (wykład pierwszy).
11. Fenomenologia.
Zdający:
1) wyjaśnia, na czym polega metoda fenomenologiczna oraz dokonuje opisu fenomenologicznego wybranych fenomenów;
2) charakteryzuje główne idee fenomenologii świadomości Edmunda Husserla lub fenomenologii wartości Maxa Schelera (do wyboru);
3) przedstawia koncepcję człowieka i sztuki według Romana Ingardena;
4) analizuje fragment Książeczki o człowieku Romana Ingardena (esej Człowiek i jego rzeczywistość).
12. Egzystencjalizm.
Zdający:
1) wymienia ważniejsze cechy, odmiany i przedstawicieli (w tym prekursorów) egzystencjalizmu;
2) przedstawia główne idee humanistycznego egzystencjalizmu Jean-Paula Sartre’a;
3) objaśnia pojęcie sytuacji granicznych według Karla Jaspersa;
4) analizuje fragmenty następujących tekstów: Wprowadzenie do filozofii Karla Jaspersa (rozdz. 2: Źródła filozofii) oraz Egzystencjalizm jest humanizmem Jean-Paula Sartre’a.
13. Filozofia analityczna.
Zdający:
1) przedstawia główne idee wczesnej filozofii analitycznej na przykładzie jednego z następujących autorów: George Edward Moore, Bertrand Russell, Ludwig Wittgenstein;
2) charakteryzuje szkołę lwowsko-warszawską na przykładzie osiągnięć jednego z jej przedstawicieli (Kazimierz Twardowski, Tadeusz Kotarbiński, Kazimierz Ajdukiewicz, Tadeusz Czeżowski);
3) analizuje fragment jednego z następujących tekstów: Problemy filozofii Bertranda Russella, Z głównych zagadnień filozofii George’a Edwarda Moore’a, Dociekania filozoficzne Ludwiga Wittgensteina, O tak zwanych prawdach względnych Kazimierza Twardowskiego, Zagadnienia i kierunki filozofii Kazimierza Ajdukiewicza, Medytacje o życiu godziwym Tadeusza Kotarbińskiego, O metafizyce, jej kierunkach i zagadnieniach Tadeusza Czeżowskiego.
1. Dyscypliny filozofii. Zdający wymienia następujące dyscypliny filozofii oraz określa przedmioty ich badań:
1) dyscypliny podstawowe (ogólniejsze) - teoria bytu (ontologia, metafizyka), teoria poznania (epistemologia), ogólna teoria wartości (aksjologia) wraz z teorią moralności (etyką);
2) dyscypliny szczegółowe - filozofia człowieka (antropologia filozoficzna), filozofia przyrody, filozofia nauki, filozofia kultury, filozofia religii (wraz z teologią filozoficzną), filozofia piękna i sztuki (estetyka filozoficzna), filozofia polityki;
3) dyscypliny pomocnicze - historia filozofii, logika.
2. Wybrane spory metafizyczne (ontologiczne). Zdający, definiując odpowiednie terminy i analizując argumenty, rekonstruuje następujące spory:
1) o stosunek rzeczy do umysłu (realizm - idealizm);
2) o różnorodność bytów (monizm - pluralizm);
3) o podłoże rzeczywistości (materializm - hylemorfizm - spirytualizm);
4) o przyczynowość (determinizm - indeterminizm);
5) o uniwersalia lub powszechniki (nominalizm - platonizm).
3. Wybrane spory epistemologiczne. Zdający, definiując odpowiednie terminy i analizując argumenty, rekonstruuje następujące spory:
1) o źródła poznania (empiryzm lub aposterioryzm - aprioryzm);
2) o rolę rozumu w poznaniu (racjonalizm - irracjonalizm);
3) o możliwość zdobycia wiedzy pewnej (sceptycyzm - hipotetyzm - dogmatyzm);
4) o naturę i kryterium prawdy (klasyczna lub korespondencyjna koncepcja prawdy - koncepcje nieklasyczne, zwłaszcza koherencyjna i pragmatyczna).
4. Wybrane spory antropologiczne. Zdający, definiując odpowiednie terminy i analizując argumenty, rekonstruuje następujące spory:
1) o istotę człowieka (naturalizm lub redukcjonizm biologiczny lub społeczny - antynaturalizm lub antyredukcjonizm, np. personalizm);
2) o relację umysł - ciało (dualizm - monizm materialistyczny lub naturalistyczny);
3) o wolność woli (libertarianizm - fatalizm - kompatybilizm);
4) o życie po śmierci biologicznej (mortalizm - immortalizm na przykładzie wybranej koncepcji nieśmiertelności).
5. Wybrane spory etyczne. Zdający, definiując odpowiednie terminy i analizując argumenty, rekonstruuje następujące spory:
1) o naturę wartości lub powinności moralnych (relatywizm - absolutyzm lub uniwersalizm, subiektywizm - obiektywizm);
2) o sposób formułowania i uzasadniania ocen moralnych (konsekwencjalizm, w szczególności utylitaryzm - nonkonsekwencjalizm, w szczególności deontologizm kantowski);
3) o źródło moralnych zobowiązań (autonomizm - heteronomizm).
6. Spór o istnienie i naturę absolutu (Boga).
Zdający:
1) odróżnia i wyjaśnia następujące stanowiska: teizm, deizm, panteizm, agnostycyzm, ateizm;
2) krytycznie rekonstruuje następujące argumenty za istnieniem Boga: argument ontologiczny, argument kosmologiczny, argument teleologiczny, argument moralny;
3) przedstawia światopoglądowe znaczenie sporu o istnienie Boga i rolę religii w życiu człowieka;
4) w kontekście sporu teizm-ateizm omawia wybrane koncepcje genezy zła moralnego i pozamoralnego.
7. Wybrane spory estetyczne. Zdający, definiując odpowiednie terminy i analizując argumenty, rekonstruuje następujące spory:
1) o istotę piękna (koncepcja pitagorejska - koncepcje alternatywne);
2) o istotę sztuki (koncepcja klasyczna - alternatywna definicja sztuki Władysława Tatarkiewicza).
8. Wybrane spory z zakresu filozofii polityki. Zdający, definiując odpowiednie terminy i analizując argumenty, rekonstruuje następujące spory:
1) o naturę społeczeństwa (indywidualizm - kolektywizm);
2) o genezę państwa (koncepcja umowy społecznej - koncepcja samorzutnej ewolucji);
3) o naczelne wartości życia społecznego (liberalizm kulturowy - konserwatyzm);
4) o podstawy prawa stanowionego (pozytywizm prawniczy - teoria prawa naturalnego).
poleca:
